اقدامات امام باقر علیه السلام

آنگاه که تشنگان قدرت از بنی‌امیه و بنی عباس پنجه در پنجه‌ی یکدیگر حنجره‌ها را می‌دریدند و برای از میدان به در کردن رقیب نسبت به هم هیچ ملاحظه‌ای را نداشتند و فضای بلاد اسلامی، آلوده‌ به هوی و هوس و قدرت‌طلبی بود و تا آن زمان هم خلفای جور نه خود به فکر جمع آوری معارف بلند نبوی(صلی الله علیه و آله) بودند و نه چنین می‌خواستند و نه این که اجازه می‌دادند آنان که اهل این کارند و تعهد دارند به این مهم بپردازند.

در این اوضاع تیزبینی و هوشمندی یکی از فرزندان رسالت، مولانا امام محمدباقر(علیه السلام) فرصت و موقعیت را مناسب دید که به دور از چشم غوغاگران قدرت و حکومت، با زیرکی بسیار به تبیین دین اسلام راستین بپردازد لذا وجود مبارک حضرت یک نهضت فکری و علمی را طراحی نموده و پایه‌ریزی کرد و در اندک زمانی توانست انسان‌های مستعد و علاقمند از بازماندگان صحابه‌ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و بزرگان از تابعین و رؤسایی از فقهای مسلمین را به گِرد خود فراهم آورد و از سرچشمه‌ی زلال علم و فضیلت و کمال، که از سوی پروردگارش در او به ودیعه سپرده شده بود و از آباء و اجداد گرامیش به ارث برده بود کام تشنه‌ی آنان را سیراب کند.

لذا دوران امامت امام باقر(علیه السلام) دورانی شد که برای اولین بار در یک فضای مناسب و تا حدودی کاهش یافته‌ی فشارهای حکومتی، خورشید علوم اسلامی و الهی طلوع نماید و فضیلت‌ها ظهور و بروز پیدا کنند و محاسن و زیبایی‌های دین خود را نشان دهد و نهضت علمی و اخلاقی و معنوی اسلام آغاز شود. و محفل علمی حضرت آنچنان با شور و شوق و نشاط شد که شعرا و نویسندگان را وادار به قلم‌فرسایی‌ها نمود.

یکی از شعرای بنام آن زمان، قُرظیّ می‌گوید:

یا باقرالعلم لاهل التُقی                                                              و خیرَ من لَبّی علی الاَجْبُل

یعنی: ای شکافنده‌ی علم برای پرهیزکاران! و ای بهترین کسی که بر کوه‌های حجاز لبیک گفتی!

یکی دیگر از شعرای عرب به نام «مالک بن اعین جُهَنی» در مدح و ثنای حضرت می‌گوید:

- هرگاه مردم، علم قرآن را جستجو کنند، همه‌ قریش جیره‌خوار اویند.

- و اگر گفته شود: پسر دختر پیغمبر کجاست؟ بدان وسیله به شاخه‌های بلند (علم و فضیلت) دسترسی پیدا کرده‌اید.

- ستارگانی هستند درخشان برای آنان که در شب راه روند، و کوه‌هایی هستند که دانش بسیاری به جای نهند.(1) 

دیدار امام باقر علیه السلام با جابر   

آن حضرت کسی است که پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) از آمدنش آن هم با کوله‌باری از علم و دانش خبر داده است.

امام صادق از پدرش امام باقر(علیهماالسلام) نقل می‌کند که پدرم فرمود: بر جابر بن عبدالله انصاری(ره) (صحابی ارجمند رسولخدا صلی الله علیه وآله) وارد شدم بر او سلام کردم و او جواب سلام مرا داده آنگاه به من گفت: تو کیستی؟ (می‌دانید جابر در اواخر عمر خویش نابینا شده بود) از این رو گفت پسر جان! پیش بیا! پس من به نزدیک او رفتم و او دست مرا را بوسید. جابر گفت آنگاه خم شد پای مرا ببوسد من به کناری رفته و نگذاشتم او چنین کاری را بکند. سپس به من گفت: همانا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تو را سلام رسانده است، من گفتم: درود و رحمت و برکات خداوند بر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) باد!

ای جابر! چگونه رسول خدا به من سلام رساند؟ گفت: روزی خدمت آن حضرت شرفیاب بودم. پس به من فرمود: ای جابر! تو زنده می‌مانی تا یکی از فرزندان مرا دیدار کنی که نامش محمدبن علی بن الحسین(علیهم السلام) است که خدا نور و حکمت به او ببخشد پس (ای جابر) سلام مرا به او برسان.(2)   

غرض آن است که آوازه علم و دانش آن حضرت قبل از آمدنش، در بیانات رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و ائمه‌ هدی(علیهم السلام) همگان را به انتظار نشانده بود.

 

مقام و منزلت امام در کلام بزرگان

مقام و منزلت علمی و فضایل و مکارم اخلاقی حضرت در کلمات بزرگان، دانشمندان و فقیهان زمان حیات ایشان که برخی از پیروان و تعدادی هم از اهل تسنن هستند:

محمد مُنکدر: باور نداشتم علی بن الحسین فرزندی به یادگار گذارد که فضل و دانش او مانند خودش باشد تا این که فرزندش محمد بن علی را دیدم...

ابی اسحاق سبیعی می‌گوید: ... به فردی از بنی‌هاشم که هرگز مانندش را در علم و دانش ندیده بودم برخورد کردم و او محمد بن علی بن الحسین(علیهم السلام) بود.

جابر بن یزید جعفی هرگاه می‌خواست از حضرت حدیثی نقل کند می‌گفت: برای من حدیث کرد وصی اوصیا، و وارث علوم انبیاء محمد بن علی بن الحسین(علیهم السلام).

عبدالله بن عطاء مکی می‌گوید: هیچ دانشمندی را ندیدم که نزد کسی که کوچکتر و کم قدرت‌تر هستند آنگونه با تواضع باشند که در نزد ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین(علیهم السلام) بودند و من خودم دیدم حکم بن عتیبه را با آن مرتبه‌ای که در میان مردم داشت در برابر آن جناب همچون کودکی بود که پیش روی استاد خود نشسته باشد.(3) 

اقدامات امام باقر علیه السلام

1- بنیان یک مکتب قوی فکری و اندیشه‌ای؛ که بعد از آن به وسیله فرزند رشیدش امام صادق (علیه‌السلام) ادامه یافت و بارور شد و شاخ و برگش، همه تاریخ را فرا گرفت.

2- پاسخ به بسیاری از القائات سوء دشمنان نسبت به اسلام عزیز، مخصوصا کنیه‌توزی‌های یهودیان معاند و افکار غلط و انحرافی غلو کنندگان.

3- مقابله با شبهات گروهی که توسط خوارج مطرح می‌شد و یا شبهاتی که با ورود مسایل فلسفی از یونان به محدوده اسلام آغاز شده بود که حضرت با قوت پاسخ می‌دادند.

در حقیقت زمان حضرت، زمان یک نهضت و قیام علمی و استحکام پایه‌های مبانی معرفتی اسلام بود و اگر مخالفان ما خوب توجه کرده بودند؛ دوران، دوران رخ نشان دادن اسلام حقیقی و ناب بود. ولیکن متأسفانه دیدند و اقرار و اعتراف هم کردند و از محضر حضرت و فرزند عزیزش صادق آل محمد (علیهم‌السلام) کسب فضل هم نمودند ولی راه خود را رفتند و زیانش متوجه آینده جهان اسلام شد. اما شجره‌ طوبای امامت و ولایت راه پر صلابت خود را به وسیله امامان هدی پیمود و امروز به جایی رسیده است که انسان‌های آزاده و حقیقت‌جوی جهان، تنها امید به این مکتب دوخته‌اند و پر واضح است که آینده بشریت هم با امامت امام هدی و قائم آل(عج) رقم خواهد خورد.

به امید آن روز

پی‌نوشت‌ها:

1- ارشاد شیخ مفید، ج 2، ص 226.

2- ارشاد شیخ مفید؛ ج 2، ص 227 .

3- ارشاد شیخ مفید؛ ج 2، ص 231 .

                                                                                                                                         سایت تبیان

کار دنیایی = طاعت الهی

در فکر این بودم که بعد از اماممان حضرت زین العابدین علیه‌السلام، چه کسی شایستگی دارد تا جانشین او شود؛ تا این که روزی به محمد بن علی علیه‌السلام برخورد کردم و او مرا پند و اندرزی داد که فهمیدم جانشین به حق اوست.

اطرافیان که از شنیدن این سخن تعجب کرده بودند، به محمد بن منکدر گفتند: امام باقر علیه‌السلام چه پند و اندرزی به تو داد؟

محمد بن منکدر گفت: در یکی از ساعت‌های بسیار گرم  روز به یکی از نواحی مدینه رفته بودم. در آن جا محمد بن علی علیه‌السلام را دیدم که مشغول کار در مزرعه بود. به خودم گفتم: بزرگی از بزرگان قریش در این ساعت و با این حالت در طلب دنیا می‌کوشد؟! خدا را گواه گرفتم که او را نصیحت کنم. پس نزدیک او شدم و بر وی سلام کردم. او که بسیار عرق کرده بود، با گشاده رویی سلام مرا پاسخ داد. به او گفتم: خداوند شما را اصلاح کند! بزرگی از بزرگان قریش در این ساعت  و با این حالت در طلب دنیا می‌کوشد؟ شاید در این حالت مرگ شما فرا رسد!

امام باقر علیه‌السلام فرمود:

« به خدا قسم اگر مرگ در این حالت مرا دریابد، در حالی نزد من آمده است که به طاعت خداوند مشغولم و بدین وسیله خود را از تو و دیگران بی‌نیاز ساخته‌ام؛ امّا من از این می‌ترسم که مرگم زمانی فرا رسد که  به نافرمانی خداوند مشغول باشم.»

من با شنیدن این سخن عرض کردم: خدایت رحمت کند! من می‌خواستم شما را نصیحت کنم، امّا شما مرا اندرز دادید.

در واقع امام باقر علیه‌السلام می‌توانست از دیگران در کار سر و سامان دادن به  کشتزار خویش استفاده کند، امّا او دوست می‌داشت تا برای تحصیل معاش خانواده‌اش، خود کوشش کند و در این زمینه به کسی متکی نباشد. از این رو خود را به سختی می‌انداخت و در مزرعه خویش به کشاورزی می‌پرداخت و از این کار به عنوان کاری در راستای اطاعت پروردگار نام می‌برد.

بنابراین فرق است بین کار دنیا برای دنیا و مال اندوزی و کار دنیا برای به دست آوردن روزی حلال و کسب رضایت خداوند. براین اساس، به خوبی برداشت می‌شود که زهد و تقوا در نگاه بزرگان ما، دل نبستن به این دنیاست و نه عدم بهره  برداری صحیح از آن در تمامی امور.

جور دیگر باید دید

هر عملی به هر اندازه هم در نظر انسان کوچک و کم اهمیت جلوه کند، ممکن است نردبانی بلند برای رسیدن به رضای خداوند شود و همان شخصی که توجه ما را به خود جلب نکرده، بنده‌ای از بندگان خاص خداوند باشد.

این افق جدید و رویکردی تازه است که پیشوایان الهی در برابر ما می‌گشایند. از این رو امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند:

«براستی خداوند سه چیز را در سه چیز پنهان کرده است:

1- رضایش را در طاعت و فرمانبرداریش. پس مبادا هیچ اطاعتی در چشم تو کوچک بیاید، چه بسا رضایت نهایی حق در آن باشد.

2- خشم خود را در معصیت و نافرمانیش پنهان کرده. پس هیچ معصیتی از معصیت‌های او را کوچک نپندار. چه بسا همین معصیت با خشم نهایی وی همراه گردد.

3- ولی خود را در میان بندگانش پنهان کرده است. پس هیچ یک از بندگان خدا را کوچک مشمار، چه بسا او ولی خدا باشد»

این چه سرّی است که امام باقر علیه‌السلام هیچ طاعتی را کوچک نمی‌دانند و بدان حد بر آن تاکید دارند؟

حقیقت این است که رضایت حق در اطاعت و فرمانبرداری او پنهان شده و مهمتر، این حقیقت که اهمیت و عظمت عمل به پذیرفته شدن آن به درگاه خداوند است، نه به کثرت و بزرگی آن در نظر ما.

قبولی و پذیرش عمل به درگاه خداوند متعال آنقدر مهم است که انبیای الهی و ائمه معصومین با آن همه ایمان و شوق و اخلاص در عبادت، در دعاهای خویش قبولی اعمال خود را از خدا درخواست می‌کردند.

ابراهیم خلیل وقتی با فرزندش اسماعیل، پایه‌های خانه کعبه را بالا برد، رو به درگاه خدا کرده و می‌فرماید:

« و اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسمعیل ربنا تقبّل منا انّک انت السّمیع العلیم ؛

و ابراهیم و اسماعیل پایه‌های خانه را بالا بردند گفتند: ای پروردگار ما، از ما بپذیر، که تو شنوا و دانا هستی» (بقره/127)

در کنار همه‌ این موارد ما هرگز نمی‌توانیم هیچ گناهی را کوچک بشماریم. زیرا گناه و نافرمانی هر چه باشد، گناه و نافرمانی در برابر دستورات خداوند متعال است و همگی در این جهت یک صدایند که نافرمانی در برابر حق و تجاوز به حریم قوانین او می‌باشند. چه بسا همان گناهی که در نظر ما بسیار کوچک می‌نماید، راهی خطرناک در مسیر نارضایتی خداوند باشد و خشم نهایی، یعنی سرانجام بد را در پی خواهد داشت.

اما تمام حقیقت محدود در طاعات و گناهان نمی‌شود. نحوه تعامل ما با سایر بندگان خدا نیز بسیار مهم است. چگونه می‌توان  برادر خود را حقیر دانست، در حالیکه بندگان خاص خدا در میان مردم پنهان شده‌اند. نکته مهم این حقیقت است که در این سخن شریف صحبت از انسان مومن نمی‌باشد، بلکه به طور کلی بحث از هر بنده و هر خلقی از خلق خداست. یعنی انسان در برخورد با افراد دیگر، تا آنها را نشناخته، نمی‌تواند به ظاهرشان حکم کند و اگر ظاهری آراسته ندارد ایشان را به هیچ به حساب نیاورده و بی‌اعتنایی نماید.

منظور اصلی حدیث شریف این حقیقت است که هیچ عملی، چه اطاعت و چه معصیت و هیچ انسانی چه بزرگ و چه کوچک را نباید حقیر شمرد.

ولی ما در فراز و نشیب‌های زندگی و مشکلاتی که با آنها دست و پنجه نرم می‌کنیم، از چه دریچه‌ای به کارهای مختلف و افراد پیرامونمان می‌نگریم؟

« چشم‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید »

به عمل کار برآید ... 

و ابلیس قسم یاد کرد که نوادگان آدم را از راه راست منحرف نماید ...

آری! شیطان این دشمن کینه توز انسان، با کمال صراحت در مقام اظهار تصمیم خود برای گمراه نمودن آدمیان به خداوند گفت:

«من به طور حتم بر سر راه مستقیم تو در کمین آنان می‌نشینم، آن گاه از پیش رو و از پشت سر و ازسمت راست و از سوی چپ به سراغشان می‌روم تا اکثرشان را شکرگزار نیابی» ( اعراف/16و17)

این گونه بود که شیطان عزم خویش را راسخ کرد تا از هر راه و روشی آدمیان را به ورطه ضلالت و گمراهی کشاند و هر قومی را به طریقی خاص فریب دهد.

اما راهی که ممکن است شیطان در گمراهی دوستداران و پیروان اهل بیت علیهم‌السلام انتخاب کرده باشد، برداشت غلط از این جمله است که: با داشتن حب علی علیه‌السلام،هر گونه گناهی که از شما سر بزند تاثیری در روح و جان شما نخواهد داشت و هرگز مستوجب عذاب الهی نخواهید شد!

از همین رو ائمه علیهم‌السلام چنین برداشت نادرستی را که احیانا در ذهن برخی از شیعیان به وجود آمده، شدیدا رد می‌نمودند. در همین راستا است که امام باقر علیه‌السلام به جابر می‌فرمایند:

« ای جابر! آیا کسی که ادعای تشیع کرده و اعتراف به محبت ما ـ اهل بیت ـ دارد، به همین مقدار از ادعا اکتفا می‌کند ( و خود را بی‌نیاز از عمل به تکالیف خدا می‌داند)؟! در صورتی که به خدا سوگند، از شیعیان ما محسوب نمی‌شود، مگر کسی که تقوای خدا را پیشه کرده و اطاعت فرمان خدا بنماید.

و ای جابر آنان شناخته نمی‌شوند مگر به: تواضع، افتادگی، امانت، زیاد به یاد خدا بودن، روزه و نماز، نیکی به والدین، رسیدگی به حال همسایگان از فقیران ومستمندان و بدهکاران و یتیمان، راستگویی، تلاوت قرآن و بازداشتن زبان از گفتار درباره مردم مگر به نکوگویی؛ و آنان چنانند که در میان قوم و فامیل خویشتن نسبت به تمام امور امین شناخته می‌شوند...

ای جابر... آدمی چنین می‌پندارد که (که تنها ملاک نجات و سعادتش این است که) بگوید: علی علیه‌السلام را دوست می‌دارم و او را به ولایت می‌پذیرم؛ و در عین حال اهل عمل و فعال (در انجام وظایف) نباشد!...

ای جابر! به خدا قسم، برای نزدیکی به خداوند هیچ وسیله‌ای جز طاعت و عمل به دستورات شریعت در کار نیست! و ما (از جانب خدا) فرمان تبرئه و امان دادن از آتش (مخصوص مدعیان تشیع که عاری از عمل باشند)، در دست نداریم!...

هرکس که مطیع فرمان خداست، اوست که دوستدار ماست ( و از آتش در امان است) و هرکس متخلف از فرمان خداست؛ او دشمن ما ( و محکوم به عذاب خدا) است!! و راهی برای رسیدن به ولایت و محبت ما نیست جز راه «عمل» و«وَرَع و تقوا» (اصول کافی، جلد 2، باب طاعت و تقوی، حدیث 3)

حال ما باید اندکی بیندیشیم ... آخر این چه غرور بی‌اساسی است که دامنگیرمان گشته و ما را به راه شیطان افکنده است؟ برخی آن چنان سرمست باده این غرور گشته‌اند که حتی به هشدارهای همان کسانی که دل به محبت و ولایت آن‌ها خوش کرده‌اند، توجهی نمی‌کنند. آن بزرگواران با قاطعیت تمام می‌گویند:

«وای بر شما، فریب مخورید! وای بر شما، فریب مخورید! ولایت ما جز از راه عمل به تکالیف الهی و پرهیز از گناهان به دست کسی نمی‌رسد!!»  ( اصول کافی، جلد 2، باب طاعت و تقوی)