اسطوره ای چند وجهی

امام خمینی بنیانگذار بزرگترین نظام اسلامی در تاریخ شیعه و رهبر یکی از بزرگترین انقلابها در تاریخ جهان بوده است. نگاهی گذرا به تاریخ تشیع نشان می دهد که شیعیان در اکثر برهه های تاریخ از رهبران و مراجع تقلید بزرگی برخوردار بوده اند: شیخ مفید، شیخ طوسی، علامه حلی، علامه بحر العلوم، شیخ صدوق، شیخ بهایی، علامه مچلسی، شیخ انصاری و....

اکنون این سوال مطرح است که چرا این بزرگواران نتوانسته اند آنچه را که امام خمینی انجام داد، انجام دهند؟ چرا در تاریخ شیعه انقلابی که به بزرگی و عظمت انقلاب ایران باشد از سوی علما و فقهای شیعه صورت نپذیرفته است.

دلیل توفیق امام خمینی به انجام چنین کار سترگی را باید در دو دسته دلیل جستجو کرد:

1-

2- دلایل شخصیتی

دلایل ساختاری

1- انفلاب پدیده ای اجتماعی است که ریشه در تاریخ هر کشور دارد. تاریخ ایران از روزگارانی که بر یادها مانده و مکتوب شده همواره در چارچوب نظام پادشاهی معنا شده است. بنابراین امکان هرگونه تغییری در این چارچوب سنتی و کهن نیازمند پیدایش فرصتها و زمینه های خاص خود بوده است. از زمان مشروطه به بعد با رواج ایده سلطنت محدود کم کم در این باور جزمی مردم خلل ایجاد شد. اقدام امام خمینی در ساقط کردن سنت دست کم دو هزار و پانصد ساله سلطنت و پادشاهی در ایران بر بستر تلاشهای مشروطه خواهی استوار است که در طول 70 سال بعد از مشروطه تا انقلاب با فراز و نشیبهایی تداوم یافت. در این میان نباید کتاب شریف تنبیه الامه و تنزیه المله میرزای نائینی را در نقد استبداد پادشاهی به کمک مبانی اسلامی نادیده گرفت. به هر ترتیب در لحظه وقوع انقلاب بستر و زمینه لازم برای ایده نفی سلطنت امام خمینی فراهم شده بود.

2- جنبش مشروطه در ایران هر چند با مداخله های بیگانگان و کم تجربگی عوامل داخلی به مسیر درستی نیفتاد و نهایتا هم نتوانست ما را از استبداد پادشاهی رهایی بخشد اما نیروی اجتماعی مردم را آزاد کرد. تاریخ ایران پیش از مشروطه تاریخ ایلات کوچ نشین است و از نقش و اهمیت مردم یکچا نشین شهری خبری نیست. تقریبا تمام سلسله های پادشاهی ایران سلسله هایی هستند که توسط ایلات کوچ نشین تاسیس شده اند: صفویه، زندیه، قاچاریه. حتی سلسله های کهن ایرانی مانند هخامنشیان و ... نیز در آن زمان کوچ نشین بوده و به تعبیر ابن خلدون به دلیل دارا بودن عصبیت قوی و وابستگی های عمیق خویشاوندی بر یکجا نشینان غلبه می کردند. به هر ترتیب در تاریخ سیاسی غیر معاصر ایران نقش برجسته و چندانی برای مردم شهرها و روستاهای کشور شاهد نیستیم. اما به طور دقیق از زمان فتوای تنباکو توسط میرزای شیرازی نقش مردم ایران در سیاست اغاز شده و در مشروطه تداوم می یابد. انقلاب اسلامی ایران نقطه اوج در بهره گیری صحیح و درست از نیروی اجتماعی مردم ایران است که چنین حضور و مشارکت سیاسی مردمی در تاریخ ایران بی سابقه است.

3- پهلوی ها مبارزه و حذف اسلام را در دستور کار قرار دادند و این امری بود که در تاریخ ایران سابقه نداشت. هیچ گاه پادشاهان چنین کمر به نابودی دین نبسته بودند. همین امر تکلیف و وظیفه را بر امام خمینی تمام کرد.

4-  تجربه ورود روحانیون در سیاست از مشروطه به بعد تجربه چندان موفقی نبود. در مشروطه نهایتا شیخ فضل الله نوری به دار آویخته شد. شهید مدرس در تبعید به شهادت رسید. حرمت و شان آیت الله کاشانی در ماجرای ملی شدن نفت نهایتا محفوظ نماند و نواب صفوی و یارانش به شهادت رسیدند. امام خمینی که در برخی از این صحنه ها شخصا حضور داشت کوله باری از تجربه سیاسی برای خود اندوخته بود.

این عوامل که عمدتا ساختاری هستند، برای علمای پیش از امام فراهم نشده بود. فضای سیاسی و ساختاری های فکری جامعه اجازه نمی داد که به جای نظام سلطنت جایگزینی مطرح شود و ساختارهای سیاسی و قدرت جامعه نیز در دست مردم نبود.

شخصیت چند بعدی امام

اما از لحاظ شخصیتی امام خمینی شخصیتی عجیب و جامع الاطراف دارند. ایشان در فقه که عمده ترین تخصص روحانیون است به حدی رسیده که اکثر شیعیان جهان ایشان را به عنوان اعلم فقها و مجتهدین به عنوان مرجع تقلید انتخاب کردند.

در حالی که بسیاری از فقها با فلسفه مخالف بودند و حتی کسی که فلسفه بخواند را نجس می دانستند، امام خمینی در فلسفه تبحر خاصی داشتند. در عرفان نظری به ویژه بر اثار محی الدین عربی تسلط داشتند و در عرفان عملی نیز نماز شب ایشان هیچ گاه ترک نشده بود و زندگی بسیار زاهدانه ای داشتند. در عین حال مفسر قران نیز بودند و تفسیر ایشان بر سوره حمد مبرهن بر این معناست. در شعر و ادبیات نیز دست داشتند و خود شاعر بودند. از لحاظ شخصیتی نیز شجاعت ایشان از همان زمانی که ان مرد مست را از حوزه علمیه بیرون راندند زبانزد خاص و عام شد.

امام خمینی در کنار فلسفه، عرفان، فقه، شعر و تفسیر قران در سیاست هم تبحر داشتند. تاریخ سیاسی معاصر ایران را به دقت واکاوی کرده بودند. از همان جوانی در جلسه های مجلس شورای ملی حضور یافته و دفاعیات مدرس از اسلام بر علیه رضاشاه را به چشم خود دیده بودند. در ماجرای ملی شدن نفت از نزدیک تحولات را رصد کرده بودند.

 شخصیت امام خمینی نیز شخصیتی جامع الاطراف و چند بعدی بود که در علمای سابق چنین جامعیتی کمتر دیده شده بود.

مجموعه عوامل ساختاری و شخصیتی باعث شد که انقلاب اسلامی ایران به عنوان پدیده ای شگرف و بدیع در تاریخ 1400 ساله شیعه پا به صفحات تاریخ جهان بگشاید.