دوران کودکى على (ع)

امیر المؤمنین على علیه السلام تا سن سه سالگى در خانه خویش و در کنار پدر و مادر خود زندگى مى‏کرد،و بسیار مورد تکریم و احترام آنان بود،زیرا على علیه السلام علاوه از نظر فرزندى که محبوب والدین خویشتن بوده است،کمالات و غرایب آن حضرت،از قبیل سخن گفتن در شکم مادر،باز شدن‏«دیوار کعبه‏»به احترام وى،سلام به پدر و مادر و تمام انبیاء الهى به ویژه به رسول خدا،تلاوت قرآن و سایر کتاب‏هاى آسمانى در حضور رسول گرامى اسلام هنگام تولد،همه و همه موقعیت امیر المؤمنین علیه السلام را در میان مردم به ویژه خانواده‏اش دو چندان کرده بود،لذا پدر بزرگوارش در میهمانى تولد«مولود کعبه‏»همه مردم مکه را به ولیمه او دعوت نمود،و یکهزار و سیصد شتر و گاو و گوسفند عقیقه کرد...

«على علیه السلام‏»از نظر تربیت‏خانوادگى فوق العاده بالا و چشمگیر بود،و نیازى به مراقبت افراد عادى نداشت هر چند پدر او رئیس قبائل‏«مکه‏»و متصدى امور«کعبه‏»بود،و در میان مردم موقعیت‏بى نظیرى داشت و روى همین ویژگیها بود که پدر او پس از بعثت رسول خدا قویترین حامى و یاور«رسول الله‏»در برابر دشمنان و بد اندیشان به حساب مى‏آمد...

و مادرش‏«فاطمه‏»نیز از زنان پاکدامن و اسوه حقیقت و ایمان به شمار مى‏آمد،و نخستین زنى است از زنان عالم که پس از«خدیجه کبرى‏»به رسول خدا ایمان آورد،و درکل،یازدهمین فردى است از مؤمنین پیشتاز در آن عصر خفگان و خطرناک که گوى‏سبقت را از دیگران ربود. ⁽¹⁾

آرى امیر المؤمنین هر چند در دوران کودکى بسر مى‏برد،ولى از نظر کمالات انسانى و سجایاى اخلاقى و«عصمت‏»و سایر فضائل لازم،هیچگونه کمبودى نداشت،و نور و خمیره‏اش در تمام دوران‏ها با پیامبر اسلام آمیخته و یکجا بود،جز این که پیامبر نبود.به این حقیقت صدها حدیث در کتاب‏هاى معتبر اهل سنت و شیعه تصریح دارد،که ما فعلا در این بخش به آن مطالب نمى‏پردازیم... ⁽²⁾

ولى هر چه هست آن حضرت نیاز به کمالات بیشترى داشت،و باید از سر چشمه‏«وحى‏»تربیت و تعلیم او تضمین مى‏گردید،و جز آغوش پیامبر،و آن مربى دلسوز و واسطه بین خدا و خلقش،کسى دیگرى هر چند«ابو طالب‏»و«فاطمه بنت اسد» (دو گوهر گرانبها) هم باشند نمى‏توانند کمالى بر کمالات على علیه السلام بیفزایند.

على ادیب خدا

به اعتقاد شیعه و پیروان مکتب بحق ولایت،على امیر المؤمنین و یازده فرزند گرامیش بترتیب جانشین بلا فصل رسول خدا و خلیفه الهى در عالم خلقت مى‏باشند،و موظفند علاوه بر حفظ دین و سایر وظایف مهم دیگر،رهبرى و تربیت صحیح توده‏هاى مردم را بر عهده گیرند،بنا بر این تربیت‏خود آنان باید از طریق خدا و منبع‏«وحى‏»صورت گیرد،و با آداب الهى و تربیت پیامبر بزرگ اسلام متخلق و مؤدب گردند،در این زمینه توجه خوانندگان عزیز را به دو حدیث جلب مى‏نمایم:

1-قال رسول الله (ص) :«انا ادیب الله و على ادیبى‏» ⁽³⁾

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله فرمودند:من ادیب خدا و على ادیب من است.

یعنى رسول خدا بطور مستقیم با آداب الهى تربیت مى‏گردد،و امیر المؤمنین على علیه السلام نیز با همان آداب خداوندى،منتهى از طریق پیامبر عزیز اسلام تربیت مى‏شود.-قال على (ع) :ان رسول الله ادبه الله و هو ادبنى و انا اؤدب المؤمنین و اورث الاداب المکرمین.» ⁽⁴⁾

همانا رسول خدا با آداب الهى مؤدب گردیده،و او نیز مرا با همان روش تربیت نموده،و من هم وظیفه دارم مؤنین و پیروان خویش را به همان کیفیت پرورش داده،و ارزش‏هاى واقعى را ترویج نمایم.

چنانچه ملاحظه مى‏فرمائید،در این دو حدیث تربیت و ادب مولاى متقیان از طریق منبع‏«وحى‏»و رسالت پیامبر خدا صورت گرفته است،بنابر این على تجسم ادب الهى و رسول او مى‏باشد،و سعى دارد دیگران را نیز با همان ارزش‏ها رهبرى فرماید.

على به خانه پیامبر منتقل مى‏گردد.

چنانچه اشاره نمودیم،پیامبر اسلام تربیت و پرورش امیر المؤمنین على علیه السلام را بطور مستقیم زیرا نظر گرفت،و سعى داشت على را حتى در خانه پدر و مادرش به حال خود رها نسازد،بلکه وى را با همان ارزش‏هاى عالى انسانى و الهى تربیت نماید،بطورى که در تاریخ و حدیث آمده است:

آن حضرت على را در کنار خود داشت،و حتى شستشوى بدن،و شیر دادن وى،و تحریک گهواه براى خواباندان نوزاد...را بر عهده گرفت،و از سه سالگى‏«على ابن ابیطالب‏»او را بطور مستقیم به خانه خودش منتقل نمود،زیرا از نظر«روانشناسى تربیتى‏»ثابت‏شده است که کودک در این مقطع سنى فوق العاده حساس است،و براى پذیرش مسائل اخلاقى و تربیتى آمادگى بیشترى دارد،لذا على علیه السلام باید در کنار پیامبر خدا باشد،و با ظرافت‏خاصى ابعاد زندگى و اخلاقى آن حضرت را در عمل لمس کند،اینک توجه شما عزیزان را به دو شاهد زنده تاریخى و حدیثى جلب مى‏نمایم:

1-قال رسول الله (ص) :«اجعلى مهده بقرب فراشى،و کان رسول الله یلى اکثر تربیته و کان یطهر علیا فى وقت غسله،و یوجره اللبن عند شربه،و یحرک مهده عند نومه،و یناغیه فى یقظته،و یحمله على صدره،و یقول:هذا اخى و ولیى و ناصرى و صفیى و ذخرى و کهفى و ظهرى و ظهیرى و وصیى و زوج کریمتى وامینى على وصیتى و خلیفتى و کان یحمله دائما و یطوف به جبال مکة و شعابها و اودیتها.» ⁽⁵⁾

چون على علیه السلام متولد گردید،و پیامبر خدا خود را به وى رسانید،آن حضرت خطاب به مادر على علیه السلام فرمودند:گهواره على را در کنار رختخواب من قرار دهید،و پیامبر گرامى شخصا بیشتر امور تربیتى على علیه السلام را بر عهده گرفت،هنگام نیاز،آن فرزند کعبه را شستشوى مى‏داد،و در شیر خوردنش کمک مى‏کرد،و براى اینکه آن طفل را بخواباند گهواره‏اش را حرکت مى‏داد،و با آهنگ دلنواز براى وى مى‏خواند،و گاهى به سینه‏اش مى‏گرفت و مى‏فرمود!این کودک برادر من است، او را به یاورى و ولایت و پناه و پناهندگى برگزیده‏ام او امید و پشتوانه من است،این فرزند عزیز و نوزاد گرامى جانشین و وصى من و شوهر دخترم و امین وصایایم و خلیفه‏ام بعد از من خواهد بود،رسول خدا هرگز وى را از خود دور نمى‏گذاشت،و هر کجا مى‏رفت على علیه السلام را با خود مى‏برد،و حتى هنگام رفتن به کوهها و دشت و دره‏ها پیوسته مولود کعبه را همراه داشت.

شما خوانندگان محترم توجه مى‏فرمائید که بنا به صراحت این حدیث‏شریف،رسول گرامى اسلام تربیت على علیه السلام را در خانه پدر و مادر وى نیز نادیده نمى‏گرفت،و پیوسته وى را ملازم خویشتن کرده بود،و کارهاى عاطفى و پرورشى آن حضرت را شخصا عهده‏دار بود،زیرا على وصى پیامبر است و مسئولیت‏سنگینى را بعد از رسول خدا باید عهده‏دار گردد...

2-دومین شاهد زنده در این مورد،تاریخى است که از جمله‏«ابن ابى الحدید»امام‏«معتزله‏»ها آن را در شرح خود آورده،و مى‏نویسد:چون خشکسالى و قحطى عجیبى در«جزیرة العرب‏»پدیدار گردید، حضرت‏«ابو طالب‏»با داشتن مسئولیت اجتماعى و عائله‏مندى زیادى در مضیقه مالى قرار گرفت، حضرت پیامبر خدا صلى الله علیه و آله به عموهایش‏«حمزه‏»و«عباس‏»فرمودند:بیائید هر کدام یکى از فرزندان‏«ابو طالب‏»را به خانه خود منتقل کنیم تا زحمت‏بار زندگى را از دوش وى بکاهیم و آنان نیز پذیرفته،و به‏خانه ابو طالب آمدند،و در نتیجه‏«حمزه‏»«جعفر طیار»و«عباس‏»«طالب‏»را برگزیدند،و رسول خدا صلى الله علیه و آله نیز على را برگزید و فرمود:

«قد اخترت من اختاره الله لى علیکم علیا»فکان على علیه السلام فى حجر رسول الله صلى الله علیه و آله،منذ کان عمره ست‏سنین.

من کسى را برگزیدم که خداوند او را براى من در مورد شما برگزیده است!!

آنگاه ابن ابى الحید مى‏نویسد که على علیه السلام در آغوش و دامن پر مهر پیامبر قرار گرفت،در حالى که بیش از شش بهار از عمر او نگذشته بود. ⁽⁶⁾ چنانچه ما اشاره کردیم على علیه السلام سه ساله به خانه رسول الله منتقل شده است) ⁽⁷⁾

کیفیت تربیت على در دامان پیامبر

چنانچه در علوم‏«روانشناسى‏»بحث‏شده است،سه عامل مهم در تکوین شخصیت هر انسانى نقش اساسى دارد،علاوه بر«وراثت‏»و«محیط زندگى‏»و دوستان نزدیک،«مربى‏»و الگوها فوق العاده مؤثر مى‏باشد

تقدیرات الهى ایجاب کرد که على علیه السلام همیشه در کنار مربى خود رسول خدا باشد،تا مستقیما از منبع‏«وحى‏»بهره گیرد،و حتى آمدن‏«جبرئیل‏»را ببیند،و صدایش را بشنود،و کلمات‏«وحى‏»و محتواى آن را درک کند ⁽⁸⁾ و با آداب و سنن خدا و رسولش انس گیرد،تا وجود پر ارزش او ساخته‏تر گردد...

«بنى اعظم‏»پس از انتقال على علیه السلام به خانه‏«وحى‏»فوق العاده او را گرامى مى‏داشت،حتى همانند دایه‏هاى دلسوز و مادران مهربان او را در رختخوابش میخوابانید،و هنگام نیاز غذا را خود مى‏جوید و بر دهان وى مى‏گذاشت،و به سینه‏اش مى‏چسبانید...خلاصه از نظر عاطفه و اخلاق و برخورد انسانى آنچنان وى را عزیز و محترم مى‏داشت که تاریخ نظیر آن را ندیده است و ما اینک به دو مورد آن بطور خلاصه اشاره مى‏کنیم

الف:قال على (ع) :و قد علمتم موضعى من رسول الله (ص) بالقرابة القریبة،و المنزلة الخصیصة، وضعنى فى حجره و انا ولید یضمنى الى صدره،و یکنفنى فى فراشه و یمسنى جسده و یشمنى عرفه و کان یمضغ الشى‏ء ثم یلقمنیه...و لقد کنت اتبعه اتباع الفصیل اثر امه یرفع لى من کل یوم من اخلاقه علما... ⁽⁹⁾

على علیه السلام در مورد شایستگى‏هاى خود به سپاه خویش و مسلمانان‏«مهاجر و انصار»مى‏فرمایند:

«شما منزلت و تقرب مرا به رسول خدا از نظر دامادى و پسر عمو بودن مى‏دانید،و همچنین از جهت معنوى و خصوصیت‏هاى دیگر متوجه هستید که تا چه حد من به او نزدیک و محترم بودم،او مرا در کنارش پرورش داد،و در کودکى و کوچکى‏ام به سینه‏اش مى‏چسبانید،و در رختخواب مخصوص خویش مى‏خوابانید!!و تنش را به من مى‏مالید،و عطر خوش بدنش را به من مى‏بویانید،و خوراک و غذاها را مى‏جوید و به من مى‏خورانید ⁽¹⁰⁾ و من آنچنان ملازم او بودم،که گویا«شتر بچه‏اى‏»در دنبال مادرش مى‏باشد،و هر روز براى من از خوهاى ممتاز پیامبر پرچم و نشانه‏اى مى‏افراشت...

در این فرازها به گوشه‏اى از محبت‏ها و نوازش‏هاى پیامبر خدا،و کیفیت پرورشى على علیه السلام از طریق آن حضرت اشاره گردیده،و در تاریخ بشریت هیچ پدر و مادرى را نمى‏توان سراغ داشت که تا این اندازه به فرزندش مهربانتر و نزدیکتر باشد.حتى خود پیامبر اسلام به هیچ کدام و هیچیک از فرزندانش به اندازه‏«على بن ابیطالب‏»تفقد ومحبت نداشته است،چنانچه به این واقعیت تاریخى و عاطفى در حدیثى از«فضل بن عباس‏»اشاره شده است. ⁽¹¹⁾

ب:على علیه السلام در جواب سؤال شخصى از مناقب و فضائل آن حضرت،پس از اشاره به آیات قرآن مجید،و جریان‏«غدیر خم‏»که در آن پیامبر اسلام على علیه السلام را به امر خدا به جانشینى خویش منصوب فرمودند،اظهار مى‏دارند:من در کنار پیامبر خدا بودم،در مسافرت آن سرور،خدمتگزارش بودم و در خانه‏اش نیز بیش از یک لحاف موجود نبود،لذا آن حضرت مرا در کنار خود مى‏خوابانید،و همسرش را هم در کنار دیگرش،و چون به نماز شب بلند مى‏شد،لحاف را از وسط به زمین مى‏چسباند و سپس به عبادت مى‏پرداخت و چون مریض مى‏شدم شب را تا سحر بیدار مى‏ماند!!و مرا دعا مى‏کرد. ⁽¹²⁾

قابل توجه است که رسول خدا تا چه اندازه به على علیه السلام توجه داشت،و او را محرم اسرار خانوادگى‏اش مى‏نمود،و در کنار بسترش مى‏خوابانید،و چقدر سوز و شفقت داشت که در حال تب و بیمارى شب را تا سحر به بیدارى مى‏گذرانید...!!

پى‏نوشتها:

1) شرح ابن ابى الحدید ج 1 ص 14

2) در کتاب‏«تجلیات ولایت‏»بقلم نگارنده مطالب و احادیث زیادى در این زمینه آمده است.

3) مکارم الاخلاق ص 17

4) تحف العقول ص 114،بحار الانوار ج 77 ص 414

5) بحار الانوار ج 35 ص 9 و 10 ح 11،جلاء العیون شبر ج 1 ص 243،شجره طوبى ص 219 و 220

6) شرح ابن ابى الحدید ج 1 ص 15

7) زیرا«امیر المؤمنین‏» (ع) «در بعثت رسول خدا ده ساله بود،و احادیثى از خود آن بزرگوار و دیگران آمده است که آن حضرت تا دوران بعثت،هفت‏سال در کنار پیامبر خدا به عبادت پرداخته،و در سال چهلم هجرت در سن شصت و سه سالگى به شهادت رسید.و چنانچه بیست و سه سال دوران رسالت نبوى،و بیست و پنج‏سال دوران خانه نشینى و غصب خلافت را در نظر بگیریم،و مدت پنج‏سال مدت خلافت على (ع) را به آن اضافه کنیم با تاریخ مورد انتخاب ما مطابقت مى‏نماید... (در صفحات بعدى این موضوع روشنتر شده است)

8) و لقد سمعت رنة الشیطان حین نزل الوحى علیه صلى الله علیه و آله...فقال (ص) انک تسمع ما اسمع و ترى ما ارى الا انک لست‏بنبى و للکنک لوزیر شرح نهج البلاغه فیض الاسلام خ 234 ص 811، ابن ابى الحدید ج 13 ص 197

9) نهج البلاغه فیض خ 234 ص 811،ابن ابى الحدید ج 13 ص 197 متن خطبه قاصعة

10) این عبارت مى‏رساند که على (ع) در سنین بسیار کوچکى به خانه پیامبر منتقل گردیده،که حتى نیاز به جویدن غذا داشته است!و در حکم نوزاد بسر مى‏برد (و انا ولید) دقت فرمائید

11) شرح ابن ابى الحدید ج 13 ص 200،جامع الصغیر سیوطى ج 2 ص 209 ش 5836

12) و کان له لحاف،لیس له لحاف غیره،و معه عائشة و کان رسول الله ینام بینى و بین عائشة لیس علینا ثلاثتنا لحاف غیره فاذا قام الى صلوة اللیل یحط بیده اللحاف من وسطه بینى و بین عائشة... فاخذتنى الحمى لیلة فاسهرتنى فسهر رسول الله لسهرى... (بحر الانوار ج 40 ص 2،سفینة البحار ج 2 ص 231)

آفتاب ولایت ص 23