نظریه انقلاب و تحولات اجتماعی از دیدگاه استاد مطهری

تعریف
مطهری از «انقلاب اجتماعی» همان تعریفی است که پیش از این برای «تغییر
اجتماعی» ارائه شد. در تعریف شهید مطهری از انقلاب اجتماعی، ویژگی های ذیل
لحاظ شده است:

1- انقلاب عبارت است از تغییر بنیادی در جامعه؛

2- بنابراین انقلاب نوعی طغیان علیه وضع موجود است؛

3- انقلاب تلاش و جهاد برای برقراری وضع مطلوب است؛

4- انقلاب از یک ایدئولوژی و مکتب ارزشی برخوردار است؛

5- ایدئولوژی متناسب با انقلاب، مکتبی است که عنصر انکار و نفی و طرد وضع نامطلوب در متن تعلیماتش قرار داشته باشد.(1)

به نظرآیت الله مطهری وقتی تمام ویژگی های انقلاب با هم جمع شود، انقلاب اتفاق می افتد.

از
نکته های دیگری که استاد مطهری در مفهوم انقلاب مدنظر قرار داده و لازم
است در آن دقت شود، بحث ارادی بودن انقلاب ها و تکاملی بودن انقلاب هاست.
توضیح این که درباره ی انقلاب های سیاسی و اجتماعی، دو دیدگاه کلان وجود
دارد: یکم، دیدگاهی که معتقد است انقلاب ها به دلایل ساختاری اتفاق می
افتند و به تعبیر خانم اسکاچپول انقلاب ها می آیند و نه این که ساخته
شوند.(2) این دیدگاه از اکثریت برخوردار است. دوم؛ دیدگاه بعضی از
دانشمندان علوم اجتماعی و از جمله استاد مطهری است که انقلاب ها را ارادی
می دانند. نکته ی دیگر این که آقای مطهری فقط به تغییراتی که جنبه ی
تکاملی داشته باشد – و این از دیدگاه دینی ایشان برخاسته است – انقلاب می
گوید. بنابراین به نظر ایشان تغییرات از قبیل انقلاب 1917 روسیه، انقلاب
نیست، بلکه «ارتجاع» و عقب گرد است.(3)

از
نظر سطوح انقلاب نیز مطهری دقت های ویژه ای دارد. به نظر او «انقلاب یا
فردی است یا اجتماعی، یعنی یا فرد انقلاب می کند و یا جامعه». انقلاب فردی
نیز یا حیوانی است یا انسانی؛ چنان که دگرگونی اجتماعی نیز یا تکاملی است
که «انقلاب» نامیده می شود و یا در جهت سقوط است که «ارتجاع» گویند. به
نظر مطهری «توبه» نوعی انقلاب انسانی و فردی است؛ توبه، انقلاب وجدان
اخلاقی و انسانی انسان علیه حیوانیت و درنده خویی اوست. انقلاب های فردی
اقسام متعددی دارد: گاهی خشمی است، یعنی ناشی از عقده های درونی است؛
بعضاً جاه طلبانه است؛ گاهی فکری و فرهنگی است و گاهی وجدانی و فطری و
الهی. اما از آن جا که مطهری ارادی بودن و تکامل را در تعریف انقلاب لحاظ
کرده است، انقلاب های خشمی و جاه طلبانه را انقلاب نمی داند.(4)

پاورقی ها:

1- همان، پیرامون جمهوری اسلامی، ص 141.

2-
درباره ی دیدگاه ساختار گرایان و به ویژه خانم اسکاچپول ر.ک: مصطفی
ملکوتیان، سیری در نظریه های انقلاب؛ تدا اسکاچپول، دولتها و انقلابهای
اجتماعی، ترجمه سید مجید روئین تن؛ هم چنین تدا اسکاچپول، «حکومت
تحصیلدار»، مجموعه مقالات رهیافت های نظری بر انقلاب اسلامی، به کوشش
بعدالوهاب فراتی. در این مقاله گویا خانم اسکاچپول از نظریه ی ارائه شده
در کتاب خود، درابهر ی انقلاب اسلامی صرف نظر کرده است و اعتراف می کند که
انقلاب اسلامی ساخته شد، در حالی که به نظر می رسد هم چنان چنبه های
ساختاری نظریه ی خویش را حفظ کرده است.

3- همان، پیرامون جمهوری اسلامی، ص 142.

4- همان، ص 142- 148.