مأمون
نقشه‌‌هایی در سر داشت، بنابر این نخست از امام رضا علیه السلام خواست که
خلافت را به عهده بگیرد، امام نپذیرفت. او بار دیگر از ایشان خواست که
ولایتعهدی را به عهده بگیرد؛ ولی امام باز هم نپذیرفت. ناگزیر، امام را
نزد خود طلبید و با او خلوت کرد. فضل بن سهل نیز در آن مجلس بود. مأمون
گفت نظر من این است که خلافت و امور مسلمانان را به شما واگذارم؛ امام
قبول نکرد. مأمون پیشنهاد ولایتعهدی را تکرار کرد، باز امام از پذیرش آن
ابا فرمود. او گفت: ...اینک چاره‌ای جز قبول آنچه اراده کرده‌ام نداری؛
چون من راه و چاره دیگری نمی‌یابم و با بیان این مطلب، تلویحاً امام را
تهدید به مرگ کرد و امام ناچار با اکراه و اجبار ولی‌عهدی را پذیرفت و
فرمود: ولایتعهدی را می‌پذیرم؛ به شرط آنکه آمر و ناهی و قاضی نباشم و
کسی را عزل و نصب نکنم و چیزی را تبدیل و تغییر ندهم» و مأمون همه این
شرایط را پذیرفت و بدین ترتیب حکم ولایتعهدی خویش را بر ایشان تحمیل کرد.1
اما مأمون با این همه اصرار دنبال چه بود؟ و ولی‌عهدی امام برای او چه سودی داشت؟
برخی از اهدافی که مأمون عباسی از طرح ولایتعهدی امام رضا دنبال می‌کرد از این قرار بود:
الف)
می‌خواست از خطر شخصیت بی‌همتایی نظیر امام هشتم که خطش در خاور و باختر
خوانده می‌شد و به اعتراف خود مأمون، قابل اعتمادترین مردم نزد خاص و عام
بود، ایمن شود.
ب) می‌خواست شخصیت امام رضا را
تحت نظر شدید بگیرد و از نزدیک، از ایشان مراقبت کند تا راه نابودی او را
به روشهای ویژه خود هموار سازد.
ج) می‌خواست امام را نزدیک خود نگاه دارد تا بتواند او را از زندگی اجتماعی منزوی سازد و رابطه او با مردم را بگسلد.
د)
می‌خواست از عاطفه و محبت مردم نسبت به اهل‌بیت که پس از جنگ میان او و
برادرش بیشتر شده بود، بهره بجوید و به نفع خود و مصالح حکومت عباسی به
کار بگیرد.
هـ) می‌خواست پایه‌های حکومت خود را با داشتن شخصیتی که همگان با رضامندی به او می‌نگرند و تسلیم وی هستند، تقویت کند.
و) می‌خواست انقلابهای مکرر علویان و خشم آنان از حکومت عباسی را بخواباند.
ز) می‌خواست موافقت و توجه علویان نسبت به حکومت خویش را در بالاترین سطح مشروعیت، به دست بیاورد.
ح)
می‌خواست در سایه ولایتعهدی امام رضا علیه السلام ، ادعا کند که هدفی جز
خیر و صلاح امت اسلام و مصلحت مسلمین در سر نداشته و در راه حق و عدالت
گام برداشته است.2
1- مؤسسه در راه حل، پیشوای هشتم، ص34.
2- جعفر مرتضی عاملی، زندگانی سیاسی امام رضا، صص183 ـ242.
طبقه بندی: امام رضا(ع)، مامون، ولی عهد
