تحولات سیاسی - اجتماعی ایران از دیدگاه استاد مطهری

در
آثار استاد مطهری تحلیل های مختلفی درباره ی تحولات و تغییرات، جنبش ها و
قیام ها، نهضت ها و انقلاب های سیاسی، اجتماعی در دوران گذشته و معاصر
ایران وجود دارد که در این جا فرصت پرداختن به همه ی آن ها نیست(1) از این
رو، فقط برای نمونه، تحلیل او از انقلاب اسلامی و آسیب شناسی آن را به
اجمال بررسی می کنیم.

سقوط محمدرضا پهلوی و استقرار جمهوری اسلامی
را با توجه به جنبه ی تکاملی بودن آن و تغییر بنیادها در آن و نیز وجود
مشخصه های ارادی بودن، نفی وضع موجود و استقرار وضع مطلوب، ایدئولوژی
اسلامی و رهبری دینی، می توان انقلاب اجتماعی نامید.

از نظر مطهری مهم ترین عواملی که سبب وقوع انقلاب اسلامی در ایران شد، از این قرار است:

1- استبداد خشن و وحشی و و سلب آزادی های قانونی؛

2- نفوذ و سلطه ی استعمار جدید، یعنی امریکای جهانخوار؛

3- معارضه با دین و تلاش برای دور نگهداشتن سیاسی از دین؛

4- کوشش
برای بازگرداندن ایران به ارزش های پیش از اسلام و تلاش برای احیای
شعارهای مجوسی و محو شعارهای اسلامی، از قبیل باستان گرایی و تغییر تاریخ
هجری به شاهنشاهی؛

5- قلب و تحریف میراث گرانقدر اسلامی و صادر کردن شناسنامه ی جعلی برای این فرهنگ به نام فرهنگ ایرانی؛

6- تبلیغ و اشاعه ی مارکسیسم دولتی؛

7- کشتارهای بی رحمانه، زندان ها و شکنجه ها و تبعیدهای غیرقانونی و وحشیانه؛

8- تبعیض و ازدیاد روزافزون شکاف طبقاتی علی رغم ادعای اصلاحات؛

9- تسلط عناصر غیرمسلمان بر مسلمان در دستگاه های دولتی؛

10- نقض آشکار قوانین و مقررات دین مبین اسلام؛

11- مبارزه ی با ادبیات فارسی، که حافظ و نگهبان روح اسلامی ایران است، به بهانه ی حذف واژه های بیگانه عربی؛

12- قطع ارتباط با کشورهای اسلامی و بر قرار کردن ارتباطات وثیق با دولت های غیرمسلمان از قبیل اسرائیل و امریکا.(2)

عوامل فوق را می توان در سه گروه کلی
تقسیم کرد: عواملی که جنبه ی مادی دارند؛ عللی که ناظر بر جریحه دار شدن
غرور انسانی هستند و عواملی که مربوط به جریحه دار شدن عواطف اسلامی اند
که علل اخیر بیشترین سهم را در پیروزی انقلاب اسلامی داشتند.

به نظر
استاد مطهری، علاوه برعوامل فوق، دو عامل دیگر در این پدیده مؤثر بودند:
«یکی سرخوردگی از لیبرالیسم غربی و دیگری ناامیدی از سوسیالیسم شرقی. این
جاست که نقش آگاهی و بازگشت به خویش ملت ملت مسلمان ما و احساس کرامت ذاتی
و دریافت خود و فلسفه ی خود از سوی این مردم مشخص می شود».(3)

با
توجه به این که هیچ تضمینی وجود ندارد که یک فرد یا جامعه، حرکت تکاملی
خود را بدون وقفه ادامه دهد، از این رو مطهری هشدار می دهد، به طوری که پس
از گذشت بیش از بیست سال از استقرار نظام جمهوری اسلامی، هنوز هم آسیب
شناسی مطهری از جامعیت و دقت و عمق لازم برای توجه دست اندرکاران جمهوری
اسلامی برخوردار است. در این باره مطهری به دو دسته از عوامل توجه کرده
است:

1- عواملی که شرط تداوم انقلاب محسوب می شود؛

2- عواملی که آفت انقلاب هستند.

گروه اول عواملی هستند که بی توجهی به آن ها موجب به خطر افتادن انقلاب می شود؛ مهم ترین این موارد از این قرار است:

ب) استقلال فرهنگی؛

ج) معنویت؛

د) آزادی تفکر و عقیده؛

هـ) امر به معروف و نهی از منکر؛

و) اتحاد؛

ز) استقلال روحانیت؛

ح) حضور فعال روحانیت در جامعه، در عین حفظ قداست؛

ط) توجه به نیازهای مردم و تأمین آن ها؛

ی) آفت شناسی و آفت زدایی؛

ک) حفظ رهبری و اطاعت از رهبری و ایمان و خلوص و صراحت در رهبری(4)

از عوامل دسته دوم، یعنی آفات برای انقلاب، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف) ترک
صحنه از سوی نیروهای انقلابی، که ممکن است به صورت اختیاری و یا قهری
انجام  پذیرد. ترک اختیاری به این صورت که انقلاب و جنبش را تمام شده
بدانند و یا اینکه احساس خستگی کنند. مطرهی برای نمونه به نهضت های پیشین،
از جمله نهضت مشروطه استناد می کند. ترک قهری و اجباری ممکن است از طزیق
ترور فیزیکی افراد ذی نفوذ، ترور شخصیت افراد ذی نفوذ و توجه به نیروهای
متخصص غیرمتعهد اتفاق بیفتد.

ب) رخنه فرصت طلب ها، اعم از افراد سودجو و یا دشمنان داخلی و خارجی؛

ج) نفوذ اندیشه های بیگانه، از سوی دشمنان و یا دوستان نادان؛

د) تجددگرایی افراطی؛

پاورقی ها:

1-
برای آگاهی بیشتر ر.ک: به این کتاب ها از مرتضی مطهری: نهضت های اسلامی در
صد ساله اخیر؛ اسلام و مقتضیات زمان، ج 1 و 2؛ پیرامون انقلاب اسلامی؛
پیرامون جمهوری اسلامی.

2- همانف نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر، ص 72-74.

3- همان، پیرامون انقلاب اسلامی، 2 117-118.

4-
جاوید روستایی چم کاکایی، «آفات انقلاب اسلامی از دیدگاه استاد مطهری»،
مجموعه مقالات اندیشه مطهر (نگرشی بر آرا و افکار استاد شهید مرتضی مطهری)
، ص 5.

نظریه انقلاب و تحولات اجتماعی از دیدگاه استاد مطهری

تعریف
مطهری از «انقلاب اجتماعی» همان تعریفی است که پیش از این برای «تغییر
اجتماعی» ارائه شد. در تعریف شهید مطهری از انقلاب اجتماعی، ویژگی های ذیل
لحاظ شده است:

1- انقلاب عبارت است از تغییر بنیادی در جامعه؛

2- بنابراین انقلاب نوعی طغیان علیه وضع موجود است؛

3- انقلاب تلاش و جهاد برای برقراری وضع مطلوب است؛

4- انقلاب از یک ایدئولوژی و مکتب ارزشی برخوردار است؛

5- ایدئولوژی متناسب با انقلاب، مکتبی است که عنصر انکار و نفی و طرد وضع نامطلوب در متن تعلیماتش قرار داشته باشد.(1)

به نظرآیت الله مطهری وقتی تمام ویژگی های انقلاب با هم جمع شود، انقلاب اتفاق می افتد.

از
نکته های دیگری که استاد مطهری در مفهوم انقلاب مدنظر قرار داده و لازم
است در آن دقت شود، بحث ارادی بودن انقلاب ها و تکاملی بودن انقلاب هاست.
توضیح این که درباره ی انقلاب های سیاسی و اجتماعی، دو دیدگاه کلان وجود
دارد: یکم، دیدگاهی که معتقد است انقلاب ها به دلایل ساختاری اتفاق می
افتند و به تعبیر خانم اسکاچپول انقلاب ها می آیند و نه این که ساخته
شوند.(2) این دیدگاه از اکثریت برخوردار است. دوم؛ دیدگاه بعضی از
دانشمندان علوم اجتماعی و از جمله استاد مطهری است که انقلاب ها را ارادی
می دانند. نکته ی دیگر این که آقای مطهری فقط به تغییراتی که جنبه ی
تکاملی داشته باشد – و این از دیدگاه دینی ایشان برخاسته است – انقلاب می
گوید. بنابراین به نظر ایشان تغییرات از قبیل انقلاب 1917 روسیه، انقلاب
نیست، بلکه «ارتجاع» و عقب گرد است.(3)

از
نظر سطوح انقلاب نیز مطهری دقت های ویژه ای دارد. به نظر او «انقلاب یا
فردی است یا اجتماعی، یعنی یا فرد انقلاب می کند و یا جامعه». انقلاب فردی
نیز یا حیوانی است یا انسانی؛ چنان که دگرگونی اجتماعی نیز یا تکاملی است
که «انقلاب» نامیده می شود و یا در جهت سقوط است که «ارتجاع» گویند. به
نظر مطهری «توبه» نوعی انقلاب انسانی و فردی است؛ توبه، انقلاب وجدان
اخلاقی و انسانی انسان علیه حیوانیت و درنده خویی اوست. انقلاب های فردی
اقسام متعددی دارد: گاهی خشمی است، یعنی ناشی از عقده های درونی است؛
بعضاً جاه طلبانه است؛ گاهی فکری و فرهنگی است و گاهی وجدانی و فطری و
الهی. اما از آن جا که مطهری ارادی بودن و تکامل را در تعریف انقلاب لحاظ
کرده است، انقلاب های خشمی و جاه طلبانه را انقلاب نمی داند.(4)

پاورقی ها:

1- همان، پیرامون جمهوری اسلامی، ص 141.

2-
درباره ی دیدگاه ساختار گرایان و به ویژه خانم اسکاچپول ر.ک: مصطفی
ملکوتیان، سیری در نظریه های انقلاب؛ تدا اسکاچپول، دولتها و انقلابهای
اجتماعی، ترجمه سید مجید روئین تن؛ هم چنین تدا اسکاچپول، «حکومت
تحصیلدار»، مجموعه مقالات رهیافت های نظری بر انقلاب اسلامی، به کوشش
بعدالوهاب فراتی. در این مقاله گویا خانم اسکاچپول از نظریه ی ارائه شده
در کتاب خود، درابهر ی انقلاب اسلامی صرف نظر کرده است و اعتراف می کند که
انقلاب اسلامی ساخته شد، در حالی که به نظر می رسد هم چنان چنبه های
ساختاری نظریه ی خویش را حفظ کرده است.

3- همان، پیرامون جمهوری اسلامی، ص 142.

4- همان، ص 142- 148.