خلفای
عباسی برای مبارزه‏ی فرهنگی با ائمه‏ی معصومین علیهم‏السلام، نسبت به
دانشمندان مخالف ائمه، ابراز علاقه می‏کردند و دربار خود را مرکز تجمع
علماء و فقها و متکلمین و شعراء و ادباء می‏گردانیدند. گوستاو لوبن
فرانسوی با غفلت از نکته‏ی اساسی مبارزه‏ی فرهنگی خلفای عباسی با ائمه‏ی
اطهار علیهم‏السلام، از جنبه‏ی علمی عباسیان خوشنود شده، و می‏نویسد: 

در
فاتحین تمدن و فرهنگ، به قدری شوق علم وجود داشت که خلفای بغداد از هر کجا
و به هر وسیله که ممکن بود، ارباب علم و هنر را به پایتخت خود حاضر
می‏ساختند. چنانکه یکی از خلفاء مخصوصا در برابر سلطنت روم شرقی بدین جهت
اعلان جنگ داد که او را مجبور نماید که یک نفر ریاضی‏دان معروف را به شهر
بغداد اعزام کند. [1]

اهل
هر مذهب و ملتی از یونانی، ایرانی، مصری کلدانی، در بغداد اجتماع کرده،
این شهر را مرکز علوم و فنون دنیا گردانیده بودند، در حالی که اصحاب
ائمه‏ی اطهار، اجازه‏ی بیان علوم اهل بیت را نداشتند. 

ابوالفرج می‏نویسد: از جمله کلمات مأمون این بود که می‏گفت: 

علماء از جمله بندگان خاص درگاه احدیت‏اند که برای تکمیل مراتب فهم و کمال انسانی فرستاده شده‏اند. 

و
ایشان در این جهان به منزله‏ی مشعل‏های فروزان و رهبران نوع انسان شمرده
می‏شوند و اگر آنها نمی‏بودند هر آینه دنیا به توحش اول برمی‏گشت. [2] .

عصری که حضرت رضا علیه‏السلام در آن قرار داشت چرخ علوم و معارف بشری، حرکت و دور سریع خود را آغاز کرده بود. 

زیرا
خلفای وقت برای حفظ قدرت و سلطنت و سیاستشان، از علوم و معارف غیر اسلامی
پشتیبانی می‏کردند، و به دانشمندان مخالف اهل بیت، آزادی می‏دادند، بلکه
مشوق و مروج آنها بودند، و سیل کتب منطق و فلسفه و حکمت و نجوم و طب هندسه
و ریاضی و تاریخ و ادبیات و... علماء و دانشمندان و ارباب فنون را از
کشورهای یونان و روم و ایران... به سوی پایتخت خویش، بغداد یا خراسان
سرازیر می‏کردند، تا علوم نورانی پیامبر را به دست فراموشی بسپارند. 

در کتابخانه بیت‏الحکمه بغداد، انواع کتب ارزنده و قیمتی در علوم و فنون گوناگون وجود داشت و سهل بن هارون، مدیر و حافظ آن بود. 

رصدخانه‏ای در بغداد وجود داشت که یحیی موصلی، ستاره شناس معروف از اصحاب آن در دوره مأمون بود. 

«ازیاج»
یعنی جدول‏هایی که در علم ستاره‏شناسی به شناخت حرکت سیارات کمک می‏کرد، و
شکل و نقشه زمین در دست محمد بن موسی خوارزمی بود. و صنوبری حلبی و فضل بن
نوبخت و فرزندان شاکر از رجال دانش و اعضای فعال، در بیت‏الحکمه به شمار
می‏رفته‏اند. [3] .

قاضی صاعد بن احمد اندلسی می‏گوید: 

عرب
صدر اسلام، از میان علوم به جز لغت، علم احکام دین (فقه) و طب، به دانش
دیگری توجه نداشت. وضع عرب تا انقراض حکومت بنی‏امیه این چنین بود، زمانی
که دولت آنان به بنی‏عباس انتقال یافت، استعدادها زنده و همت‏ها بیدار
گشت. منصور، نخستین خلیفه عباسی بود که به علوم توجه نمود. پس از او
هفتمین خلیفه عباسی، مأمون اقدام جدش منصور دوانیقی را تکمیل کرد. وی، از
سلاطین روم، کتب فلسفی و علمی را که نزدشان بود تقاضا نمود. و آنها نیز
آنچه از کتب افلاطون و ارسطو و بقراط و جالینوس و اقلیدس و بطلمیوس و دیگر
فلاسفه که در اختیارشان بود، برای مأمون فرستادند. خلیفه، اساتید و
دانشمندان را که در فن نقل و ترجمه مهارت داشتند احضار کرد و دستور داد
آنها را به عربی ترجمه کنند و آنان نیز این کار را، به نحو احسن انجام
دادند. 

سپس
مأمون مردم را به خواندن و آموختن و تعلیم و تدریس این کتب تشویق و ترغیب
کرد. خود او حکماء را جمع نموده، در مجلس آنان می‏نشست و با آنها انس
می‏گرفت، و از مذاکراتشان لذت می‏برد. [4] .

مأمون
در پاداش مترجمان، به منظور از بین بردن فرهنگ اصیل اسلامی و حقایق نورانی
علوی و رایج نمودن فرهنگ اساطیری یونانی برابر وزن کتاب یا کتاب‏هایی که
ترجمه می‏کردند، طلا می‏داد. 

منطقی
می‏گوید: محمد و احمد و حسن پسران شاکر، عده‏ای از مترجمین را اداره کرده
و مخارجشان را می‏پرداختند. و ماهی 500 دینار به حنین بن اسحاق و جیش بن
حسن و ثابت بن قرة برای ترجمه و ملازمتشان می‏پرداخت. [5] .

 پی نوشته ها :

[1] اقتباس از تاریخ تمدن اسلام و عرب / 224.

[2] اقتباس از تاریخ تمدن اسلام / 224.

[3] عصر المأمون 375:1.

[4] عصر المأمون 378:1.