قرآن کریم پیرامون قربانی کردن و اسرار آن، پیامها و نکته های ژرفی دارد که پاره ای از آن در ذیل آمده است:

? ـ حکمت انجام قربانی، تقرب و تعالی قربانی‏کننده و تقوای او به سوی خداست: ?لن ینالَ الله لحومُها ولا دماوُها ولکن یناله التقوی منکم?[1] .

قربانی آنگاه مقبول است که با تقوا انجام گیرد و روح این عملْ تقوا باشد؛ زیرا بر اساس آیه شریفه ?إنّما یتقبّل الله من المتّقین?[2] همان طور که هیچ عملی بدون تقوا پذیرفته نیست، عملی نیز که همراه تقوا بوده، لیکن عامل آن در غیر این عمل، تقوای الهی را رعایت نمی‏کند، اگرچه از وی پذیرفته است، لیکن آن گونه که شایسته است بالا نمی‏رود؛ زیرا خداوند عملی را می‏پذیرد که همه شئون عامل آن خواه در این عمل، خواه در اَعمال دیگر، بر پایه تقوا تنظیم شده باشد: ?أفمن أسّس بُنیانه علی تقوی من الله ورضوانٍ خیر أم من أسّس بُنیانه علی شفا جُرُفٍ هارٍ فانهار به فی نار جهنّم والله لا یهدی القوم الظّالمین?[3] .

بنابراین، آنچه به خدا می‏رسد، باطن و روح عمل است. قربانی نیز حقیقتی دارد به نام تقوا، و قداست و تعالی قربانی از آنِ تقواست نه از آنِ گوشت و خون: ?یناله التّقوی منکم?[4] ؛ چنانکه هیچ‏یک از مناسک دیگر حج نیز به خدا نمی‏رسند، مگر روح آنها که همان سرّ حج است.

? ـ هر عملی که به قصد قربت انجام گیرد قربانی است؛ چنانکه در حدیث است که زکات و نماز قربانی مسلمانان است: «إنّ الزکاة جعلت مع الصلاة قرباناً لأهل الإسلام»[5] .

بنابراین، هر عملی که در آن تقرّب به خدا باشد، قربانی است؛ زیرا اولاً، خداوند عمل باتقوا را قبول می‏کند: ?إنّما یتقبّل الله من المتّقین?[6] . ثانیاً، تقوای عمل نه تنها به طرف خدا صاعد می‏شود، بلکه به خدا می‏رسد؛ چنانکه درباره قربانی فرمود: ?یناله التقوی منکم?. ثالثاً، چون تقوا جدای از جان انسان باتقوا نبوده، وصف نفسانی روح انسان متقی است، اگر تقوا به خدا رسید، انسان سالک نیز پیش از مرگ به لقاء الله نایل می‏شود.

? ـ سرّ قربانی، طبق بیان نورانی امام سجّاد(علیه السلام) این است که‏حج‏گزار و قربانی‏کننده با تمسک به حقیقت ورع، گلوی دیو طمع را بریده، او را بکُشد[7] . بنابراین، صرف ذَبْح گاو و گوسفند و یا نَحْر شتر و رها کردن آنها بدون‏توجه به سرّ قربانی، مایه تعالی حج‏گزار نخواهد بود، از این‏رو از باب تشبیه معقول به محسوس، شایسته است قصد او از این عمل، کشتن دیو درونی آز و طمع باشد.

? ـ قربانی جایگاهی ویژه در روایات دارد. نمونه اینکه، امام باقر(علیه السلام) فرمود: خدای سبحان قربانی کردن را دوست دارد: «إنّ الله عزّوجلّ یحبّ إطعام الطعام وإراقة الدماء»[8] . ممکن است یکی از دلایل آن بهره‏مندی گرسنگان و محرومان از گوشت قربانی باشد. گرچه در این زمان آنان که آیات الهی را به اسارت گرفته‏اند[9] نه خود استفاده مطلوب از این سنّت الهی می‏کنند و نه به دیگران اجازه اداره و بهره‏برداری صحیح از این برنامه جامع و سودمند را می‏دهند.

در حدیث دیگری که اهتمام به قربانی در آن مشهود است، امام صادق(علیه السلام) فرمود: رسول اکرم‏صلی الله علیه و آله و سلم در حجةالوداع، ???شتر با خود برده بودند. بیش از ??شتر را به امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) بخشیدند که آن حضرت همه را نَحْر کردند و رسول اکرم‏صلی الله علیه و آله و سلم نیز بقیه شتران را قربانی کردند[10] . البته این حدیث به‏گونه‏ای دیگر نیز نقل شده است و آن اینکه رسول اکرم‏صلی الله علیه و آله و سلم ??شتر برای قربانی از مدینه با خود آوردند و امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز که در آن سال از سوی رسول اکرم‏صلی الله علیه و آله و سلم به یمن اِعزام شده بودند ??شتر برای قربانی از یمن به‏همراه آورده بودند[11] .

? ـ آیه شریفه ?لیشهدوا منافع لهم ویذکروا اسم الله فی أیّام معلومات علی ما رزقهم من بهیمة الأنعام?[12] گذشته از شمول سود صوری و منفعت معنوی امّت اسلامی، یاد حق را هدف دانسته و مهمتر آنکه به جای نام قربانی، یاد خدا را ذکر فرمود تا روشن شود که هدف از «تضحیه» همانا «تسمیه خداست» نه صرف نَحر و ذَبْح؛ یعنی به جای اینکه بفرماید: «قربانی کنند»، فرمود: «خدا را به یاد آورند که آنها را از دامهای حلال، مانند گوسفند، روزی داد»، به طوری که هم اصل قربانی به نام حق آغاز گردد و هم همه نعمتهای دامی در طول مدت زندگی برای همه انسانها به عنوان یاد خدا مطرح شود.

مراد از ?أیام معلومات? در آیه مذکور همان زمان حج، به ویژه دهه نخست ذیحجه است که جزء ماههای حرام به شمار می‏آید. ماههای حرام چهار است که سه ماه آن، یعنی ماههای ذیقعده، ذیحجه و محرم، سَرْد و متصل و یک ماه آن، یعنی رجب، فرد و منفصل است.

? ـ سالار شهیدان امام حسین(سلام‏الله‏علیه) از همان آغاز حرکت خود از مدینه به مکّه در سال ??هجری، قصد عمره مفرده داشت و اصلاً قصد حج تمتع نکرد. به‏هر تقدیر، آن حضرت اگرچه به منا نرفت، لیکن قربانیهای گرانقدری داد و نیز وجود مبارک خویش را فدا کرد تا مکه و منا بماند. از این‏رو امام سجّاد(سلام‏الله‏علیه) در شام خود را فرزند مکه و منا معرفی فرمود: «أنا ابْن مکّة ومنی، أنا ابن المروة والصفا»[13] .

بنابراین، کسی که جانش را فدای دوست، یعنی خدای سبحان، کرد، او از منا و عرفات و… ارث می‏برد، زیرا هم زمین مال خداست و آن را به هر کس صلاح باشد ارث می‏دهد: ?إنّ الأرضَ لله یورثها مَن یشاء?[14] و هم زمینه کمال متعلق به اوست و به هر کس بخواهد ارث می‏دهد. از این‏رو همه شهدا و راهیان راه امام، وارثان عرفات و مشعر و منایند؛ زیرا اِهدای جان و فدا کردن فرزند، انسان را وارث اسرار منا می‏کند، نه صِرف حضور جسمانی در منا و قربانی کردن گوسفند و مانندآن.

منبع: جوادی آملی، صهبای حج ، صفحات ???-???

پاورقی:ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1ـ سوره حج، آیه ??/

2ـ سوره مائده، آیه ??/

3ـ سوره توبه، آیه ???/

4ـ سوره حج، آیه ??/

5- نهج البلاغه، خطبه ???، بند ?/

6ـ سوره مائده، آیه ??/

7ـ ر. ک: همین کتاب، ص ??? ـ ??? (حدیث شبلی).

8ـ وسائل الشیعه، ج ??، ص ??? و در صفحه??? از امام صادق (علیه‏السلام) نیز روایت شده است.

9ـ نهج البلاغه، نامه ??، بند ?? ـ ??/

10ـ وسائل الشیعه، ج ?، ص ???/

11ـ همان.

12ـ سوره حج، آیه ??/

13ـ بحار، ج ??، ص ???/

14ـ سوره اعراف، آیه ???/